«Իշխանություն ունենալն ու բիզնեսով զբաղվելը հակացուցված են»

Հայաստանի տնտեսության վիճակն այնքան ծանր է, որ այդ մասին սկսել են հրապարակավ խոսել տնտեսական ոլորտի պատասխանատուները: Մինչ այս ընդդիմադիրների անգամ օբյեկտիվ հարցադրումներին կառավարության ներկայացուցիչները քամահրանքով էին պատասխանում: Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարը հայտարարում է, թե եկող տարի ավելի վատ ենք ապրելու, ֆինանսների նախարարն էլ հավելում` ծանր տարի է լինելու: Տնտեսական անմխիթար վիճակի և քաղաքական հարցերի շուրջ «Իրատեսը» զրուցեց ընդդիմադիր գործիչ, տնտեսագետ ՎԱՀԱԳՆ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԻ հետ:

-Գալիք տարվա բյուջեն քննարկելու շեմին ինչո՞ւ հանկարծ հայրենի կառավարությունն այսքան իրատես դարձավ:
-Իրենք այլևս հնարավորություն չունեն բյուջետային պարտավորությունները կատարելու: Ֆինանսական հնարավորությունները սահմանափակ են, բիզնեսը չի աշխատում, դրսից օգնությունները պակասել են, իսկ արտաքին պարտք վերցնելու հավանականությունն էլ քչացել է: Իրենք այլ ելք չունեն, բացի խոստովանելուց, որ չեն կարող հարկեր հավաքել: Կառավարությունը տնտեսական ռազմավարություն երբեք չի ունեցել, միշտ իրավիճակային խնդիրներ է լուծել: Մտածում էին` Ռուսաստանում իրավիճակը կփոխվեր, բայց հակառակը եղավ, ու տնտեսության անկումն ավելի խորացավ: Այս ամենին էլ գումարենք այն, որ ոչ մի տնտեսական, քաղաքական բարեփոխում չեն իրականացրել: Հնարավոր չէր նաև այնպիսի կեցվածք ընդունել, թե դրսի երևույթները մեզ վրա չեն ազդում: Այսինքն, իրականությունից կտրված, ցուցադրական քայլերի ժամանակն էլ անցավ: Հիմա խոսում են իրական վիճակի մասին, այնինչ դեռ մեկ-երկու տարի առաջ էր պարզ, որ այսպիսի քաղաքականությամբ միայն կորուստներ ենք ունենալու: Երբ մենք իրավիճակի շուրջ օբյեկտիվ գնահատական էինք տալիս (ոչ թե ընդդիմադիր ելույթներ, այլ զուտ մասնագիտական վերլուծություններ), անգամ դրանք հաշվի չէին առնում: Հիմա մեզ հաճախ են «մեջբերում», բայց դրանից ոչինչ չի փոխվում, քանի որ շարունակվում է նույն քաղաքականությունը: Հետևությունն այն կլիներ, որ համակարգը, շեշտադրումները լիովին փոխեին, ոչ թե խոշոր, այլ փոքր ու միջին բիզնեսի ներկայացուցչին հովանավորեին, պաշտպանեին: Եթե այս արատավոր քաղաքականությունը շարունակվի, նշանակում է մենք ոտքի կանգնելու հնարավորությունից զրկվում ենք:
-Փաստորեն, մի կողմից` խոստովանում են, որ վիճակը ծանր է, մյուս կողմից էլ` շարունակում են վիհն ավելի՞ խորացնել:
-Իրականությունն այն է, որ ստեղծված իրավիճակում տնտեսական քայլերը սահմանափակ են ու արդյունք չեն տալիս: Հարկավոր են քաղաքական քայլեր, այսինքն` համակարգի փոփոխություն, իրենց իշխանությունից զրկում: Դիլեմայի առաջ են կանգնած. կամ իշխանությունից զրկվել ու երկիրը փրկել, կամ իրենք իշխանությունից չեն զրկվում, բայց երկիրը կործանվում է:
-2016-ի բյուջեով թոշակների, աշխատավարձերի բարձրացում նախատեսված չէ: Մինչդեռ ինչ-ինչ սոցիալական ծրագրերից են խոսում, գործարար աշխարհը բարելավելուն միտված քայլերի մասին հայտարարում: Այս առումո՞վ էլ թերահավատ եք:
-Ես այդ ամենին պարզապես չեմ հավատում: Եթե նման քայլերից են խոսում, դրա «տակը» պետք է ծրագիր լինի: Ի՞նչ է նշանակում թոշակներն ու աշխատավարձերը չեն բարձրացնում: Այդ դեպքում ի՞նչ են անելու: Նայում եմ բյուջեի մնացած ծախսերը, ոչ մի բան չի կրճատվում: Այս սուղ բյուջեի պայմաններում ցույց տվեք՝ ինչ քայլեր եք պատրաստ անելու: Օրինակ, պատրա՞ստ եք կառավարչական ծախսերը կրճատելու, պատրաստ չեք: Էլի բյուջետային ծախսեր կան, որոնք կարելի է համարել անարդյունավետ: Երկրորդեմ. քանի որ քաղաքական քայլ չի կատարվում, բյուջեի մեջ էլ փոփոխություններ չեն լինում: Երբ քաղաքական քայլ կատարվի, շեշտադրումները փոխվեն, բյուջեն անգամ այս պայմաններում անապահով խավին հնարավորություն կտա ճգնաժամային վիճակը թեթև տանելու: Մինչդեռ կատարվում է հակառակը, հոսանքի գինը, ակցիզային հարկը, գազի սակագինը բարձրացրին... Այս բյուջեի քննարկման շրջանակներում բոլոր խոսակցությունները հավատ չեն ներշնչում:
-Բյուջեի միջոցների բացակայության «փաստարկով» թոշակները, աշխատավարձերը չեն բարձրացնում: Այնինչ ծառայողական մեքենաների թիվն են ավելացնում, դատախազների աշխատավարձը բարձրացնում, ԿԲ-ին երկրորդ տեղակալի հաստիք «պարգևում»` ամսական 2 մլն դրամ աշխատավարձով: Այս բոլորն ի՞նչ տրամաբանությամբ են իրականացվում:
-Իհարկե, դրանք էական հանգամանքներ են: Բայց դրանք դետալներ են, որոնք պայմանավորված են հիմնական գործոնի բացակայությամբ: Եթե համակարգը փոխվի, երկրի զարգացման տրամաբանությունն է փոխվում, և Ձեր նշած խնդիրներն էլ ինքնաբերաբար լուծվում են: Հայաստանում նման կառավարչական ծախսերն անընդունելի են: Սա փաստում է ոչ արդյունավետ համակարգի մասին, որի հիմնական խնդիրն այս իշխանության վերարտադրության ապահովումն է: Կան ենթարկվող, լսող, որևէ նախաձեռնություն չցուցաբերող մարդիկ, որոնց պետք է բավարարել, սնել, կերակրել: Հիմա դա անում են ու ոչ թե իրենց, այլ մեր գրպանի հաշվին: Երբ քաղաքական տրամաբանությունը փոխում ես, պայման ես դնում, որ փոքր և միջին բիզնեսը զարգանա, տնտեսական ազատություն, սեփականության, իրավունքների պաշտպանություն, կոռուպցիայի նվազեցում, մրցակցության ապահովում լինի, հասկանում ես, որ այս տրամաբանության մեջ 2016-ի բյուջեն չի տեղավորվում:
-Այսպիսի բյուջե ներկայացնող կառավարությունը չպե՞տք է վաղուց հրաժարական ներկայացներ:
-Ռուսաստանում ևս բյուջետային քննարկումներ են, և ես զարմացա, որ Դումայում ունենալով իշխանական մեծամասնություն, բյուջեն առաջին ընթերցմամբ ընդամենը մի քանի ձայնի տարբերությամբ ընդունվեց: Այսինքն, թեև բոլորը հասկանում են, որ միջազգային իրադարձություններով է պայմանավորված Ռուսաստանի տնտեսության վատ վիճակը, մարդիկ կարծում են, որ պետությունը ի վիճակի է «փոխելու» բյուջեն: Իսկ մեզանում հերիք չէ արդարացնում են առկա վիճակը, իրենց սատարող քաղաքական ուժերն էլ պաշտպանում են այս բյուջեն: Որևէ քննադատական խոսք, առաջարկություն չի հնչում, հակառակը` տպավորությունն այնպիսին է, թե այդպես էլ պետք է լինի, դեռ գոհ պիտի լինենք: Ամեն առավոտ արթնանալով էլ ուրախանանք, որ այսպիսի իշխանություն ու բյուջե ունենք:
-Պարոն Խաչատրյան, Դուք քաղաքական համակարգի փոփոխության մեջ եք տեսնում տնտեսական խնդիրների լուծումը: Իշխանության ներկայացուցիչներն էլ հիմա հայտարարում են, որ գոյություն ունի անարդյունավետ կառավարում, ինչը շտկելու համար էլ նախաձեռնել են սահմանադրական բարեփոխումները: Այդ բարեփոխումները տնտեսական կյանքին բարելավում կբերե՞ն:
-Ոչ, դա դեմագոգիա է, որով նրանք փորձում են քաղաքական ինչ-ինչ հարցեր լուծել: Սահմանադրական փոփոխությունների իմաստը երբևէ չի եղել տնտեսական կյանքի բարելավումը, սոցիալական հարցերի լուծումը: Լավ կամ վատ օրենք, սահմանադրություն չկա: Կան օրենքներ, որոնցով պետք է ապրել ու հետո միայն հասկանալ` որն է լավ, որը` վատ: Բայց մենք այդ օրենքներով չենք ապրում, առավել ևս տնտեսական կյանքը սահմանադրական նորմերով չի կարգավորվում: Լրիվ այլ, չգրված օրենքներ են գործում ու ներքին կյանքը կազմակերպում: Սրա մասին բոլորը տեղյակ են ու բոլորը դրա մասնակիցն են: Մենք ամեն առավոտ արթնանում ենք այլ օրենքներով ապրելու պատրաստակամությամբ, որոնք մեզ պարտադրել են: Լավագույն սահմանադրությունն էլ լինի, եթե չի կիրառվելու, նույն վիճակում ենք հայտնվելու: Սա պարզապես նախաձեռնվել է մարդկանց ուշադրությունը շեղելու, այսօրվա անհաջողություններն արդարացնելու համար: Երբ մի քիչ հաջողություններ ունեին, ասում էին՝ շատ լավն է սահմանադրությունը, երբ վիճակը վատ է, սահմանադրությո՞ւնն է մեղավոր:
-Այսինքն, կառավարման նոր մոդելի անցման դեպքում ոչ մի դրական, էական քայլ չի լինելու տնտեսության մեջ:
-Ի՞նչ պետք է լինի. մրցակցությունը, ազատությո՞ւնն են ավելանալու, միջին բիզնեսն անմիջապես ուշադրությա՞ն են արժանացնելու, տնտեսության մեջ օլիգարխիա՞ն է վերանալու, հավասար պայմաննե՞ր են ստեղծվելու: Ամենևին՝ ոչ: Թե՞ ուժային կառույցները ընդդիմադիրներին և իշխանության ներկայացուցիչներին հավասար հարթության մեջ են դիտարկելու: Ընդդիմադիրները երկրի թշնամիներն են, իշխանության ներկայացուցիչները՝ փրկիչները: Այս գաղափարն է աշխատում, որը քանդում է ողջ երկիրը: Այնինչ իշխանությունն ու ընդդիմությունը նույն «դիրքերում» են, մեկմեկու փոխարինող են: Որքան պինդ լինի ընդդիմությունը, նույնքան ամուր է իշխանությունը: Պատահական չէ, որ բոլոր զարգացած երկրները ցանկանում են ունենալ ուժեղ ընդդիմություն, որին նաև ֆինանսական հնարավորություններ են տալիս, ոչ թե զրկում անգամ փոքր ֆինանսական միջոցներից՝ ընդդիմությանը վերացնելու նպատակով: Սա Խորհրդային Միության և բոլոր ավտորիտար համակարգերի մոդելն է:
-Փաստորեն, ինչպիսի իշխանություն ունենք, նույնպիսի ընդդիմություն՝ թույլ, անառողջ, մասնատված:
-Իհարկե, որովհետև մրցակցություն չկա: Ընդդիմությունը կարող է լինել ուժեղ, երբ նրան հնարավորություններ են տրված: Իր գործունեությունը ծավալելու համար ընդդիմությունը ֆինանսական միջոցների կարիք ունի: Կա՞ այսօր հասարակություն, որը պատրաստ է վճարելու ընդդիմության գաղափարներին, չկա: Կա՞ն մարդիկ, որոնք ընդդիմադիր գաղափարներով հանդես կգան և համոզված կլինեն, որ չեն հետապնդվի: Արտաքին հետապնդում չկա, բայց ներքին՝ կա: Այսօր նրանց համար, ովքեր կփորձեն սահմանադրությանը «ոչ» ասել, աշխատանքից ազատվելու խնդիր է առաջանում: Ընտրությունների ժամանակ գոհունակությամբ են փորձում ներկայացնել ձայների առավելությունը, սակայն որքան ձայների մեծամասնություն կա, երկրի համար այնքան վտանգավոր է, որովհետև նշանակում է ընտրություն չկա: Ընտրություն նշանակում է բազմակարծություն, որը մեզանում ընդունված չէ:
-Այնպես չէ, որ քաղաքական այսպիսի պատկերի համար մեղավոր է միայն իշխանությունը, ընդդիմությունն էլ ունի իր մեղքի մեծ բաժինը:
-Ի՞նչ է նշանակում վատ ընդդիմություն:
-«Ծախու» ընդդիմություն, երբ ընդդիմադիրի «շապիկ» են հագել, բայց իշխանությունից ոչնչով առավել չեն:
-Չեմ ցանկանում որևէ մեկին վիրավորել, որովհետև այսօր շատ դժվար է թացն ու չորը տարբերել: Իշխանությունն իր բոլոր լծակներով կարողանում է ազդել անհատների, նաև քաղաքական ուժերի վրա, որպեսզի փոխեն իրենց տեսակետը: 98-ից հետո տեսել ենք այդպիսի քաղաքական ուժերի, որ ընդդիմադիր էին, բայց հիմա դարձել են իշխանություններին ամենաշատ գովաբանող, տեսակետները պաշտպանող ուժեր: Բայց եթե քաղաքականությամբ զբաղվելու նորմալ միջավայր լիներ ու չափորոշիչ չդիտարկվեր իշխանությանը մոտ լինելու հանգամանքը, շատ բան այլ կերպ կլիներ: Սակայն սա չի արդարացնում այն, ինչ Դուք ասում եք: Իհարկե, ճիշտ եք այդ հարցում: Մեր ընտրողները, այո, հիասթափված են, որովհետև ինչ-որ քաղաքական ուժ ոգևորության առիթ էր տվել, բայց հետո դարձավ իշխանություն: Սա ազդում է նաև ընդհանուր ընդդիմության գործունեության վրա:
-Պատահական չէ նաև այն հանգամանքը, որ այսօր հասարակությունը հավասարապես չի հավատում և «այո», և «ոչ» քարոզողներին: Այս անվստահության, հիասթափության մթնոլորտը վաղուց է ձևավորվել:
-Իմ անձնական հանդիպումներից կարող եմ ասել` այնպես չէ, որ հասարակությունը ոչ «այո»-ի, ոչ էլ «ոչ»-ի կողմնակիցն է: Գոնե ես փողոցում չեմ տեսել մի «այո»-ի կողմնակից, որի հետ խոսեմ, հասկանամ ինչու՝ «այո»: Ժողովուրդը չի հավատում բոլոր այն նախաձեռնություններին, որոնց հեղինակն իշխանությունն է: Կասկածում են, որ դրանք որևէ լավ բանի չեն հանգեցնելու: Չեն վստահում իշխանության որևէ օղակի, վստահություն չկա նաև ընտրական ինստիտուտի նկատմամբ: Բոլորը «ոչ» են, «ոչ» իրենց տրամաբանության մեջ: Մեզ համար «ոչը» քաղաքական է, և դա մենք բացատրում ենք, որին մարդիկ ավելացնում են նաև իրենց «ոչը»: Ակնհայտ է, որ իրենք «այո» չեն: Մեր իշխանության ամենամեծ «հաջողությունն» այն է, որ ունենք մի քաղաքացի, որը պատրաստ չէ ծառայելու Հայաստանի որևէ խնդրի լուծմանը: Իշխանությունը միշտ արհամարհել է այդ մարդուն և հիշում է նրան միայն այս օրերին: Այս պայմաններում իշխանությունն ինչու է գնում «սահմանադրական փոփոխություններ» կոչված արկածախնդրությանը, անհասկանալի է:
-Եթե այս անգամ էլ հանրությունը չվստահի հանրաքվեի արդյունքներին, կեղծվեն ընտրությունները, դա ի՞նչ հարված կլինի:
-Դրանից հետո հասարակության, ընտրական ինստիտուտի մասին խոսելն արդեն անիմաստ է դառնում: Պետության անվտանգությունն է ուղիղ հարվածի տակ դրվում: Մեր քաղաքացին արդեն չի մտածում պետության անվտանգության մասին:
-Դուք ասացիք, որ բոլորը «ոչ»-ի կողմնակից են, ընդդիմությունը կկարողանա՞ հանրության ձայնը տեղ հասցնել, «տեր» կանգնել «ոչ»-ին:
-Սա ամենակարևոր հարցերից մեկն է: Մենք ամեն ինչ անում ենք ու անելու ենք, որ և՛ մեր տեսակետը տեղ հասնի, և՛ հանրության «ոչը»: Մենք մեր հանդիպումները շարունակում ենք մեր ձևով, ոչ թե ռեալիթի շոուի՝ «ներկայացմամբ»: Մեր ողջ ռեսուրսը տրամադրված է հենց այս գործին, այսինքն` հանձնաժողովներում վստահված անձանց ունենալուն: Դեկտեմբերի 6-ից հետո գալու է դեկտեմբերի 7-ը, որը տխուր օր է, իշխանությունը մտածելու մեկ այլ առիթ էլ ունի. ամսի 7-ը 6-ը չէ: Եթե հանուն իշխանության ամեն ինչ կեղծելով բերելու են թիվ նկարեն, իրենք ավելի շատ բան ունեն մտածելու, քան մենք: Մեզ համար դեկտեմբերի 7-ը նոր գաղափարների իրականացման սկիզբ է լինելու, իրենք թող մտածեն, թե ինչ է լինելու:
-Իրենք ի՞նչ ունեն մտածելու, իրենց իշխանությունը հաջող շարունակելու են: Այդպես է եղել բոլոր կեղծված ընտրություններից հետո:
-Չի ստացվի: Հավատացնում եմ` իշխանությունն արդեն իրեն սպառել է: Դաշնակցական Քաջազնունին էր ասել. «Դաշնակցությունը այլևս անելիք չունի, պիտի Հայաստանից հեռանա»: Նույնը կասեմ նաև ՀՀԿ-ի առումով: ՀՀԿ-ն այլևս Հայաստանում անելիք չունի:
-Բոլոր ընդդիմադիրներն անընդհատ այդ մասին են ասում, սակայն «սայլը» տեղից չի շարժվում:
-Այսօրվա տնտեսական վիճակը փաստում է այդ մասին: Գործող կառավարման համակարգն իրեն վաղուց սպառել է: Սա աքսիոմ է: Այն նպատակները, որոնք իրենց առջև դրված են, չեն կարող իրականացնել: Այսօրվա իշխանական լծակներից օգտվողներին թվում է, թե իրենք մնալու են, այնինչ նրանց թիվն էլ է փոքրանալու: Սա է այս իշխանության տրամաբանությունը:
-Ասել է՝ անգամ դաշնակիցներին «զոհելու» գնով հասնել իշխանությա՞ն:
-Այո, լավ էլ ասացիք: Դաշնակից կլինի, կուսակից, թե կողակից, կապ չունի: Իրենց նպատակին հասնելու համար ոչնչի առջև չեն կանգնում: Եվ դա անընդհատ հարստանալու, գումար վաստակելու ցանկությունն է:
-Այդ ախորժակը «չփակվե՞ց»:
-Դա շատ բարդ է: Եթե մարդը նման ախորժակ ունի, երբևէ չի բավարարվում: Ցավոք, դա հիվանդություն է:
-Անբուժելի:
-Հա, հա, դրա բուժումը չկա: Բուժումը մեկն է, երբ քաղաքական և ընտրական համակարգն աշխատում է: Ադամ Սմիթն ասում էր. «Իշխանություն ունենալն ու բիզնեսով զբաղվելը հակացուցված են»: Մեզ մոտ ամենամեծ խնդիրը հենց այն է, որ բիզնեսն ու քաղաքականությունը սերտաճած են: Հնարավոր չէ իշխանության մի ներկայացուցիչ բիզնես ունենա և ընդունի օրենք, որն իր շահին չսպասարկի: Դա բացառվում է: Եթե այս տեսանկյունից նայեք Հայաստանում ընդունված օրենքներին, կհամոզվեք, որ չկա մի օրենք, որ սպասարկի ողջ հասարակությանը: Թող ինձ ասեն, օրինակ, գազի գնի բարձրացումն ինչո՞վ է պայմանավորված կամ էլեկտրաէներգիայի թանկացումը: Հիմնավորումներ չկան, հեքիաթներ են: Կարո՞ղ են բացատրել, թե ինչու է գազը Հայաստանում 360-370 դոլար, իսկ սահմանին՝ 165 դոլար 1000 խմ-ի համար: Աշխարհում 2015-ը հայտնի է ապրանքների գների նվազմամբ, ՀՀ-ում նման բան չկա: Հայաստանում կա տնտեսական շահ, որը վերածվել է քաղաքականի:
-Եթե այսօր կարողանայիք երեք քաղաքական-տնտեսական խնդիր լուծել, որո՞նք կլինեին դրանք:
-Առաջին՝ ընտրական ինստիտուտի ժողովրդավարացում, թափանցիկություն, որ վստահություն լինի ընտրությունների հանդեպ, երկրորդ՝ բիզնեսի ազատություն, որևէ չգրված արտոնության վերացում, հատկապես փոքր և միջին բիզնեսի համար, որպեսզի վերջիններս առնվազն 3-5 տարի նույն հարկային օրենսդրությամբ աշխատեն, որ հնարավորություն ունենան շնչելու: Երրորդ՝ մարդկանց ազատությունների սահմանափակման վերացում, սա նախ և առաջ վերաբերում է մամուլին:

Զրույցը՝ Ռուզան ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Ժողովրդի վրա կրակելու հրահանգն արդեն ուժի մեջ է
• Անդրանիկ Քոչարյանի ինքնախոստովանությունը
• «Նիկոլն ու իր ընտանիքը Հայաստանում ապրելու իրավունք չունեն»
• Զուր մի ջանացեք
• Չեն կարողանում ԿԳՍՄ փոխնախարար գտնել
• Հանուն Ռուսաստանի հետ միութենական միավորման նոր շարժում հիմնադրվեց
• Այս իշխանությունն իր ստվերից էլ է վախենում
• Փաշինյանի դեմ պայքարելու համար գոնե մի փոքր Նիկոլ պիտի լինել
• Մեզ պե՞տք է ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը, թե՞ ոչ
• «Հայաստանի Նավալնին Նիկոլ Փաշինյանն է, որը եկավ իշխանության ու քանդեց մեր երկիրը»
• Տիգրան Ուրիխանյանը Հայաստանի փրկությունը տեսնում է ՌԴ-ի հետ նոր միութենական միավորման ձևավորման մեջ
• Հայաստանի ողջ հպարտությունն ու թշվառությունն ամփոփված մեկ օրում
• Սերմացու գողացող մկների և թուխս գողացող աղվեսների ժամանակը
• Ինչու էր Փաշինյանը վեց ամիս աղերսում
• Փաշինյանն էլ է զարմացած
• Ընդդիմության հարցերով թիվ մեկ «փորձագետը»
• Նիկոլ Փաշինյանին ոչ թե ողջերն են պատժելու, հալածելու, այլ անմահացածները
• «Գոմի» հարցի լուծումը կենսական անհրաժեշտություն է
• Առանց փամփուշտների ու ԱԹՍ-ների Ադրբեջանն այսօր շռնդալից հաղթանակներ է տանում Հայաստանի դեմ
• Խորհրդարանական ընդդիմությունը լեգիտիմացրեց Փաշինյանի պաշտոնավարումը

Մեկնաբանություններ